Geex » Lifestyle » Adam Słodowy żyje na Księżycu. Fake newsy i jak z nimi walczyć

Adam Słodowy żyje na Księżycu. Fake newsy i jak z nimi walczyć

Maciej Gaździcki

5 lat temu, 26 lipca 2019 Aktualizacja: 26 lutego 2022

19 lipca 2019 roku internet obiegła smutna wiadomość. Do grona zmarłych ikon telewizji i kultury masowej dołączył ojciec chrzestny wielu polskich geeków – Adam Słodowy. Przykrego newsa podawały liczne portale. W social mediach pojawiały się kondolencje i wspominki związane z twórcą programu „Zrób to sam”. Kilka godzin później okazało się, że pogłoski o śmierci pana Adama były mocno przesadzone. A zarówno użytkownicy sieci, jak i redaktorzy padli ofiarą fake newsa. Jak się bronić przed współczesnymi kaczkami dziennikarskimi?

Dziewiętnastowieczny ASZdziennik. Fake newsy na przestrzeni wieków

Termin fake news (często spolszczany na fejk njus, rzadziej spotykane warianty anglojęzyczne to junk news albo pseudo-news) rozpowszechnił się w języku w ciągu trwającej dekady. Samo zjawisko jest oczywiście dużo starsze.

Sformułowanie już starożytni pamiętają jest może wyświechtane, ale prawdziwe. Fake newsy były narzędziem faraonów, imperatorów i innych władców, którzy za ich pomocą dyskredytowali przeciwników czy wyolbrzymiali własne sukcesy. Ich rozprzestrzenianie się było także źródłem prześladowań całych grup. Na przykład oskarżanych o kanibalizm pierwszych chrześcijan. Ci z kolei nie pozostawali dłużni poganom, przedstawiając ich jako pozbawionych moralności.

W późniejszych wiekach, wraz z upowszechnieniem się mediów, fake newsy jako oręż walki politycznej zyskały na sile. Nie ograniczały się jednak tylko do tej dziedziny. Jednym ze słynniejszych przykładów ówczesnego fake newsa – pasującym do 50. rocznicy lądowania człowieka na Księżycu – jest tzw. Wielka Księżycowa Mistyfikacja (Great Moon Hoax).

Otóż w sierpniu 1835 roku nowojorska gazeta The Sun zaczęła publikować artykuły opisujące sensacyjne odkrycie cywilizacji na Srebrnym Globie. Zaskakujących obserwacji mieli dokonywać – za pomocą specjalnego teleskopu – wybitny astronom Sir John Herschel oraz jego towarzysz i sekretarz dr Andrew Grant. Był on autorem publikowanych tekstów. Pojawiały się w nich informacje o fantastycznych stworzeniach zamieszkujących Księżyc (ukazany poniżej człowiek-nietoperz czy jednorożce) oraz tamtejszych świątyniach. Po kilku tygodniach sensacje zostały zdemaskowane jako podpucha. Doktor Grant okazał się tworem fikcji. Niemniej fejk njusy zdążyły podbić sprzedaż The Sun.

Radiowe wojny światów. Technologia w służbie fake newsów i propagandy

Z czasem do prasy dołączyły inne narzędzie dystrybucji fałszywych wiadomości. Radio, telewizja, a także kino. Podczas II wojny światowej zarówno alianci, jak i Państwa Osi chętnie rozpuszczały fake newsy. Usiłowały pod nie także podciągnąć stawiane im rzeczywiste zarzuty. Na przykład te dotyczące hitlerowskich obozów koncentracyjnych, które miały być wytworem wrogiej Rzeszy propagandy.

Jeden z najsłynniejszych fake newsów XX wieku również ma kosmiczne konotacje. Mowa tu o radiowym słuchowisku Orsona Wellesa z 1938 roku na podstawie Wojny światów H.G. Wellsa. Jakkolwiek wyolbrzymia się skalę reakcji, faktem jest, że część słuchaczy była przekonana, że radio na żywo relacjonuje inwazję Marsjan i wpadła w panikę. Telefony do studia CBS urywały się. W jednym z miast przeciążone linie doprowadziły do przerwy w dostawie prądu. Do akcji musiała wkroczyć policja. Doniesienia medialne stworzyły przekonanie, że przerażenie i opuszczanie domów w ucieczce przed kosmitami było zjawiskiem masowym.

Fake news – jaki jest (nie) każdy widzi

Powyższe przykłady demonstrują jak zróżnicowane mogą być zarówno formy, jak i intencje puszczania w obieg fake newsów. Claire Wardle z walczącego z dezinformacją projektu First Draft News wyróżniła na początku 2017 roku siedem możliwych typów fałszywych informacji. Potem zaczęła jednak mówić o „zanieczyszczeniu informacji” czy „informacyjnym nieładzie”. A także stoswać węższy podział na: wprowadzanie w błąd (bez złych intencji), dezinformację i szkodliwe informacje (gdy działanie ma na celu spowodowanie szkody). Wcześniejszy podział wyglądał następująco:

satyra lub parodia, w której raczej chodzi o nabranie czytelnika niż wyrządzenie mu szkody;
fałszywe połączenie, gdy nagłówek albo materiał ilustracyjny nie odpowiada treści;
treść wprowadzająca w błąd, celowo zniekształcająca temat lub osobę;
fałszywy kontekst, w którym podana jest prawdziwa treść;
oparte na fikcyjnych źródłach, które podawane są jako autentyczne;
zmanipulowane, gdzie prawdziwymi informacjami lub materiałem ilustracyjnym manipuluje się dla oszustwa;
stuprocentowo fałszywe i sfabrykowane w celu oszukania lub zaszkodzenia.

O ile pierwszy typ da się dość łatwo odłowić, pozostałe sześć nastręcza już nieco trudności. A przecież fake newsy to nie tylko wspomniane na początku uśmiercenie Adama Słodowego. Według ustaleń Pew Research Center, ogłoszonych na początku czerwca 2019 roku, dla większej procentowo liczby badanych Amerykanów fake newsy to poważniejsze zagrożenie niż zmiany klimatyczne, brutalne przestępstwa, terroryzm, rasizm, seksizm czy nielegalna imigracja.

Aż 68 procent badanych uważało też, że fałszywe informacje mają duży wpływ na społeczne zaufanie wobec rządowych instytucji. 79 procent sądziło, że powinno się podjąć kroki w celu ograniczenia tego typu wiadomości. Zdaniem większości ankietowanych porządek powinny zrobić media, które jednak nie były wskazywane jako główni winowajcy. Tych upatrywano raczej w przywódcach politycznych i personelu oraz grupach aktywistów. Ponad połowa badanych z 2019 roku podchodziła do całego zagadnienia dość sceptycznie. Zgadzała się z przekonaniem, że sprawy będą się raczej pogarszać w ciągu najbliższego pięciolecia. Przypomnijmy, że było to jeszcze przed pandemią koronawirusa.

Fake newsy uderzają też w to, jak się korzysta z mediów i technologii. Badanie pokazało, że połowa użytkowników social mediów przestała obserwować osoby lub portale informacyjne, które udostępniały fałszywe informacje. Do tego 63 procent ankietowanych przyznało, że skończyło czerpać wiadomości z pewnego źródła. Ponad połowa zmieniła swój sposób korzystania z mediów społecznościowych. Cieszyć może duża liczba (78 procent) osób, które dokonywać miały fact-checkingu. Z drugiej strony pokazuje to jednak spory spadek zaufania.

Do tego dochodzi kwestia, że propagowaniem fake newsów nie muszą się koniecznie zajmować ludzie. Fałszywe wiadomości mogą także rozprowadzać boty, za pomocą których zwiększa się liczba ofiar śmieciowych informacji. Lyric Jain z ITProPortal pisał wręcz o tym, że fake newsy są zasadniczo problemem technologicznym i należy z nimi walczyć przy pomocy adekwatnego rozwiązania.

Technologią w fake newsy

Nie dziwi zatem, że wojnę fake newsom wypowiedział m.in. Facebook. Mark Zuckerberg w jednym z wywiadów z 2018 roku mówił – dość ogólnie – o opartej o sztuczną inteligencję technologii rozpoznawania które z zakładanych kont i publikowanych newsów są fałszywe. Wypowiedź była dość ogólna, ale mogło chodzić o weryfikację spamerskich kont od strony pewnych podobieństw co do prezentacji i czasu. Te, co do których są jakieś wątpliwości, są oznaczane i zachowywane do późniejszego sprawdzenia. W marcu 2021 roku wiceprezes ds. uczciwości Guy Rosen przyznał, że między październikiem a grudniem 2020 roku zablokowano przeszło miliard fałszywych kont. Mówił również o blokowaniu tajnych zagranicznych i wewnętrznych operacji wpływów, które opierają się na fałszywych kontach.

Stopniowo wprowadzane się także biometryczne sposoby weryfikacji, jak również sięga do technik przetwarzania języka naturalnego (natural language processing – NLP). Dzięki nim komputer uczy się maszynowo jak rozpoznawać fake newsy na podstawie charakterystycznego dla nich tonu czy stylu, a następnie używa swojej „wiedzy” do oceny informacji. Bierze także pod uwagę inne czynniki, takie jak np. autor, domena, z której pochodzi news czy czas publikacji.

Inną opcją jest technologia blockchain, czyli rozproszonego rejestru, cechująca się m.in. swoją stałością i decentralizacją. Rozwiązanie takie sprawdzano w ramachThe News Provenance Project od zespołu Research and Development The New York Times. Blockchain wykorzystano do przechowywania kontekstualnych informacji udostępnianych treści (źródło itp). Chodzi o filmy i zdjęcia, gdyż twórcy fake newsów często posługują się celowo zmanipulowanym materiałem graficznym.

Sprawdźcie też:

🔎 Nie udostępniajmy zdjęć i nagrań wojsk w sieci. Tłumaczymy dlaczego

Wyświetl ten post na Instagramie.

[NEW RELEASE] ‘I wish I could…’ (2019) Mark Zuckerberg, founder of @facebook reveals the ‘truth’ about privacy on #facebook . This artwork is part of a series of AI generated video works created for ‘Spectre’ – an immersive exploration of the digital influence industry, technology and democracy. [link in bio]. Art by Bill Posters & @danyelhau for @sheffdocfest @sitegallery #artnotmisinformation #thefutureisntprivate #deepfakes #deepfake #spectreknows #surveillancecapitalism #privacy #democracy #dataism #contemporaryartwork #digitalart #generativeart #newmediaart #codeart #markzuckerberg #artivism #contemporaryart

Post udostępniony przez Bill Posters (@bill_posters_uk) Cze 13, 2019 o 5:18 PDT

Wykorzystuje się także deepfakes, w których za pomocą algorytmów (i wspomnianego uczenia maszynowego) można realistycznie dopasować twarz jednej osoby do ciała drugiej. W ten sposób dwójka brytyjskich artystów spreparowała wypowiedź Zuckerberga na Instagramie. Dzięki technologii blockchain można ustalić pochodzenie danego materiału, a także kto i gdzie go udostępnił. Sztuczna inteligencja sprawdza też najdrobniejsze zmiany, takie jak brak mrugnięcia, zmiany światła czy nawet… zgodność koloru twarzy w stosunku do bicia serca.

Sprawdźcie też:

🔎 Sex, politics & social media. Deepfake wkroczył na internetowe salony i robi przemeblowanie

🔎 Facebook walczy z deepfake’ami. Naukowcy z Facebooka twierdzą, że mogą określić, skąd wziął się deepfake

Aplikacje dla zwykłych użytkowników

Niezależni userzy wesprzeć mogą się także nowymi technologiami, na przykład aplikacjami, sprawdzającymi za pomocą algorytmów zawartość stron, z których pochodzą rewelacyjne wieści i pomagających nam zweryfikować, czy mamy do czynienia z fake newsem. Jest też jednak i druga strona, czyli aplikacje umożliwiające tworzenie własnych fake newsów, informujących np. o zamknięciu Twittera.

Sprawdźcie też:

🔎 Gliniarz kontentu nowej generacji. Chatbot walczy z koronawirusowymi fake newsami na WhatsAppie

🔎 Foliowe czapeczki z głów. WhatsApp blokuje fake newsy

Jak jeszcze ustrzec się przed fake newsami?

Najważniejszym w tym wszystkim wydaje się jednak ludzki zdrowy rozsądek. Nawet rezultaty pracy komputera wykorzystującego NLP są sprawdzane przez ludzi. Ludzie biorą również udział w procesie uczenia się maszyny, a i tak nie jest to technologia niezawodna. Facebook wciąż korzysta z pomocy niezależnych fact-checkerów, sprawdzających treści publikowane w wielu językach. Tak było w przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2019 roku, przy których działał min. grecki portal Ellinika Hoaxes czy chorwacki Faktograf.

Jak pisze dr Claudio Buttice z Techopedii – człowiek kłamał od zarania dziejów, ale starożytni Egipcjanie nie mieli sztucznej inteligencji, która pomagała im wyłuskiwać kłamstwa. A kierujący europejskim Facebook AI Research Lab Antoine Bordes zakłada z kolei, że sukces w walce z fake newsami będzie wspólnym wysiłkiem ludzi i komputerów.

Jakie są zatem najbardziej podstawowe działania przeciwdziałania fałszywym informacjom? Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (IFLA) przedstawiła sposób odsiewu i rozpoznawania fake newsów. Każdorazowo należy sprawdzić:

źródło – stronę, misję, która jej przyświeca i podawane przez nią dane kontaktowe;
autora – czy jest on/a wiarygodny/a, a przede wszystkim prawdziwy/a?
datę opublikowania newsa – stare informacje niekoniecznie muszą być zasadne w odniesieniu do bieżących wydarzeń;
swoje własne przekonania – czy nie wpływają one na sposób odbioru wiadomości;
całość historii – a nie tylko clickbaitowy nagłówek;
źródła, na które news się powołuje (np. w formie linków) – czy zawarte tam informacje faktycznie wspierają narrację;
czy wiadomość nie jest żartem – jak pisaliśmy powyżej teksty pisane mniej poważnie stosunkowo łatwo rozpoznać, niemniej czasem ostrze dowcipu może być całkiem sprytnie zamaskowane;
co mówią eksperci – dysponujący stosowną wiedzą fachowcy albo strony i projekty zajmujące się fact-checkingiem (np. International Fact-Checking Network, którą to inicjatywą kieruje Poynter Institute w St. Petersburgu na Florydzie).

A gdy już mamy pewność, że trafiliśmy na fake newsa albo jego agresywnego propagatora, zawsze pozostaje aktualna myśl przypomniana przez dr Buttice – nie karmić ewidentnych trolli. A także nie puszczać dalej tego typu kreacji.

Aktualizacja: 10 grudnia 2019 Adam Słodowy zmarł naprawdę. Tadeusz napisał na ten temat w tym artykule.

Źródła: history.com, BBC News, PBS, First Draft News, Pew Research Center, ITProPortal, Techopedia, Bitcoin.pl, Unbabel, The News Provenance Project, wyborcza.pl, Poynter, Facebook Newsroom, IFLA, Meta, The Observers, Wikipedia, NYT Open, NiemanLab, The Information

Maciej Gaździcki

007 zgłoś się. Oto jest, Maciej, agent do zadań specjalnych. Za dnia doktor historii literatury wyspecjalizowany w mediewalizmie i MacGyver copywritingu.